ေန ႏွင့္ အိပ္စက္သူမ်ား

Sunday, March 14, 2010

က်မတို႔ ေဆးေက်ာင္းတက္စဥ္ကာလက ေက်ာင္းခန္းထဲမွာ အိပ္ငိုက္သူမ်ား ၊ ေဆးရံု ward round ဆရာၾကီး စာသင္ခ်ိန္မွာ သန္းေ၀ေနတတ္သူမ်ားကို ဆရာၾကီးက ဒီကေလးမ Sleeping sickness ေရာဂါရွိေနျပီလို႔ က်ီစယ္တတ္ပါတယ္။ ဘာေၾကာင့္လဲဆုိေတာ့ Sleeping sicknessေရာဂါရဲ့ လကၡဏာေတြထဲက တစ္ခုဟာ ေန႔ဘက္မွာ ငိုက္မ်ဥ္းေနတတ္ျပီး ညဘက္အိပ္မေပ်ာ္နိုင္လို႔ဘဲျဖစ္ပါတယ္။ ဒီလိုေန႔ည အက်င့္မ်ားေျပာင္းလဲတတ္မႈဟာ အသည္းသမားမ်ားမွာလည္းျဖစ္တတ္ေပမယ့္ အာဖရိကတိုက္တစ္ေနရာမွ လူတစ္ဦး၊ ဒါမွမဟုတ္ အာဖရိကတိုက္ကို နယ္လွည့္ခရီးသြားလာေနခဲ့တဲ့ လူတစ္ဦးမွာ ဒီလို ေရာဂါေ၀ဒနာခံစားရျပီ ဆိုရင္ေတာ့ သတိထားရမဲ့ေရာဂါေတြထဲမွာ Sleeping sickness က ေရွ႕ဆံုးကပါ၀င္တဲ့ေရာဂါေတြထဲက တစ္ခု ျဖစ္ပါလိမ့္မယ္။

Sleeping sickness လို႔ေခၚတဲ့ African Trypanosomiasis ေရာဂါဟာ ကမာၻတစ္၀ွမ္းမွာ ျဖစ္ပြားေနတဲ့ ေရာဂါမဟုတ္ေပမယ့္ sub-saharn Africa နိုင္ငံေပါင္း ၃၆ နိုင္ငံမွ လူသန္းေပါင္းမ်ားစြာကို ေျခာက္လွန္႔ေနတဲ့ေရာဂါတမ်ဳိးျဖစ္ပါတယ္။ လက္ရွိခန္႔မွန္းေျခအရ လူေပါင္း ၅ ေသာင္းမွ ၇ ေသာင္းခန္႔အထိ ေ၀ဒနာခံစားေနရတယ္လို႔ ဆုိပါတယ္။ အာဖရိကနိုင္ငံအေတာ္မ်ားမ်ားမွာ ခုခံအားက်ဆင္းမႈေရာဂါျဖင့္ ေသဆံုးမႈဟာ အျမင့္ဆံုးျဖစ္ေနေပမယ့္ African Trypanosomiasis ဟာလည္း ဒုတိယ ဒါမွမဟုတ္ ေသဆံုးမႈ အျမင့္ဆံုးထဲက တစ္ခုအျဖစ္ ပညာရွင္မ်ား ခံယူထားခဲ့တဲ့ ေရာဂါတစ္ခုျဖစ္ပါတယ္။
Trypanosomiasis ကို African Trypanosomiasis နွင့္ American Trypanosomiasis ဆိုျပီး ဒီေရာဂါဟာ ဆင္းရဲႏြမ္းပါးတဲ့ ေက်းလက္ေဒသမ်ားမွာ အျဖစ္မ်ားျပီး Trypnosoma brucei လို႔ေခၚတဲ့ ကပ္ပါးေကာင္ parasite ေၾကာင့္ျဖစ္တဲ့ေရာဂါတစ္ခုျဖစ္ပါတယ္။ အဲဒီေဒသေတြမွာက်က္စားေလ႔ရွိတ့ဲ Tsetse flies လိုေခၚတဲ့ အေကာင္ကိုက္ျခင္းအားျဖင့္ African Trypanosomiasis သို႔မဟုတ္ sleeping sickness ေရာဂါကိုခံစားရမွာျဖစ္ပါတယ္။ Trypnosoma brucei ကို အေနာက္နဲ႔ အလယ္ပိုင္း အာဖရိကမွာ ေတြ႕ရတတ္တဲ့ Trypnosoma brucei gambiense နဲ႔ အေရွ႕အာဖရိက နိုင္ငံေတြ မွာေတြ႕ရတတ္တဲ့ Trypnosoma brucei rhodesiense ဆိုျပီး ၂မ်ဳိးခဲြျခား နိုင္တာျဖစ္ပါတယ္။ ဒါေပမယ့္ အဲဒီ နွစ္မ်ဳိးကို ေယဘူယ်အားျဖင့္ ခဲြျခားလို႔ မရနိုင္ပါဘူး။
Trypnosoma brucei gambiense ဟာ ေလ့လာေတြ႕ရွိတဲ့ ျဖစ္ပြားမႈႏႈန္းရဲ့ ၉၀% ခန္႔ရွိျပီး နာတာရွည္ေရာဂါအျဖစ္ ရွိတတ္ပါတယ္။ ေ၀ဒနာရွင္ဟာ ပိုး၀င္ေရာက္ျပီး လေပါင္းမ်ားစြာမွ ႏွစ္ေပါင္းမ်ားစြာအထိ ေရာဂါလကၡဏာမ်ားကို မခံစားရတတ္ပါဘူး။ ေရာဂါ ကၽြမ္းေနနွင့္ျပီးျဖစ္တဲ့ ဦးေဏွာက္အာရံုေၾကာစနစ္ကို ပိုး၀င္ေရာက္တဲ့အခါက်မွ သာ ေရာဂါလကၡဏာမ်ားကို စတင္ခံစားရတာကို ေတြ႕ရတတ္ပါတယ္။
Trypnosoma brucei rhodesiense ကေတာ့ ျဖစ္ပြားမႈႏႈန္းရဲ့ ၁၀ ရာခိုင္းႏႈန္းခန္႔သာ ရွိျပီး လတ္တေလာ ျဖစ္ပြားတဲ့ေရာဂါအျဖစ္ ေတြ႕ရတတ္ပါတယ္။ ေ၀ဒနာရွင္ဟာ ေရာဂါလကၡာမ်ားကို ပိုး၀င္ျပီး ရက္ပိုင္းလပို္င္းမွာ ခံစားရတတ္ျပီး အာရံုေၾကာစနစ္ကို လွ်င္ျမန္စြာ ထိခိုက္ေစနိုင္ျပီး ေသေစနိုင္တာကို ေတြ႕ရပါတယ္။

ျဖစ္ပြားမႈနွင့္ ျဖစ္ပြားသည့္နိုင္ငံမ်ားကေတာ့ ပံုမွာ ျပထားတဲ့အတိုင္းျဖစ္ပါတယ္။

ေရာဂါလကၡဏာမ်ား
ပထမအဆင့္
၁။ Tseses flies ကိုက္လုိက္တဲ့ေနရာမွာ နာက်င္ျခင္း ၊
၂။ အေကာင္၀င္သြားတဲ့ ေနရာမွာ နီရဲေနျခင္း ၊အနာျဖစ္ျခင္း ျဖစ္တတ္ပါတယ္။

ဒုတိယအဆင့္ (ေသြးတြင္းပ်႕ံနွံ႕ေသာအဆင့္)
ဒီအဆင့္မွာေတာ့ Protozoa ေတြဟာ ေသြးထဲကိုေရာက္သြားျပီျဖစ္တာမို႔ ဖ်ားနာျခင္း၊ အျပင္းအထန္ေခါင္းကိုက္ျခင္း၊ အသားစိုင္မ်ား နာက်င္ျခင္း၊ အဆစ္အျမစ္ကိုက္ျခင္း စတဲ့ အျခားေရာဂါေတြမွာ ျဖစ္ေလ့ရွိတဲ့ လကၡဏာေတြကို ခံစားရမွာျဖစ္ပါတယ္။
၂။ ျပန္ရည္က်ိတ္ေတြ ၾကီးလာတာကိုလည္းေတြ႕ရတတ္ျပီး Trypnosoma ေၾကာင့္ ျပန္ရည္က်ိတ္ၾကီးျခင္းကို Winterbottom’s sign လို႔ ေခၚေလ့ရွိပါတယ္။
၃။ ယားယံျခင္း၊ အေရျပားေပၚတြင္ အကြက္မ်ား အစက္အေပ်ာက္မ်ား ထြက္ျခင္း တို႔ကိုလည္းေတြ႕ရမွာျဖစ္ပါတယ္။

တတိယအဆင့္ (ဦးေဏွာက္နွင့္ အာရံဳေၾကာစနစ္ကို ထိခုိက္ေသာ အဆင့္)
တတိယအဆင့္မွာေတာ့ ဦးေဏွာက္ အေျမွးပါးေယာင္ျခင္း အဆင့္ျဖစ္တာမို႔ ယင္းရဲ့လကၡဏာမ်ားျဖစ္တဲ့
၁။ ေခါင္းကိုက္ျခင္း
၂။ ေန႔အခ်ိန္တြင္ အလြန္အမင္း အိပ္ငိုက္ခါ ညအခ်ိန္တြင္ အိပ္မေပ်ာ္တတ္ျခင္း။
၃။ စိတ္ပိုင္းဆိုင္ရာ လကၡဏာမ်ားျဖစ္တဲ့
၃.၁။ မူမမွန္ေတာ့ျခင္း၊
၃.၂ ။ စိတ္တိုလြယ္ျခင္း သို႔မဟုတ္စိတ္ဆတ္ျခင္း
၃.၃။ အာရံုစူးစိုက္၍ မရျခင္း
၄။ ဗလံုးဗေထြး စကားေျပာျခင္း ၊ စကားေျပာရာတြင္ အခက္အခဲရွိျခင္း
၅။ လမ္းေလွ်ာက္ရာတြင္ အခက္အခဲရွိလာျခင္း
၆။ တက္ျခင္း
၇။ သတိေကာင္းေကာင္းမရေတာ့ျခင္း၊ သတိလစ္ျခင္းမွ coma အထိခံစား ရတာကို ေတြ႕ရမွာျဖစ္ပါတယ္။

ေရာဂါရွာေဖြ စစ္ေဆးျခင္း
ေရာဂါျဖစ္ပြားနိုင္တဲ့ ေနရာ၊ ခရီးသြားရာဇ၀င္ ေပၚမူတည္ျပီး ကၽြမ္းက်င္တဲ့ က်န္းမာေရး၀န္ထမ္းမွ ေ၀ဒနာရွင္အား ေသခ်ာ စမ္းသပ္စစ္ေဆးျခင္းက အေရးၾကီးတဲ့ အခန္းက႑မွာ ပါ၀င္ပါတယ္။

Microscopy
အေကာင္ကိုက္ခံရေသာေနရာ၊ ျပန္ရည္က်ိတ္မွ စုတ္ယူထားေသာ အရည္၊ ေသြး၊ ရိုးတြင္းခ်ဥ္ဆီ သို႔မဟုတ္ ခါးဆစ္ရိုးမွ စုပ္ယူရရွိေသာအရည္ မ်ားကို အဏုၾကည့္မွန္ေျပာင္း (microscopy) တြင္္ တိုက္ရိုက္ၾကည့္ျခင္းျဖင့္ေသာ္လည္းေကာင္း ၊ Giemsa ဟုေခၚေသာ ဆိုးေဆးသံုး၍ ေသာ္လည္းေကာင္း သိရွိနိုင္ပါတယ္။ အဲဒီအခါမွာ အရြယ္အစားအားျဖင့္ အနံ၁၄ မွ ၃၃ မိုက္ခရိုမီတာ နဲ႔ အလ်ား ၁.၅ မွ ၃.၅ မိုက္ခရိုမီတာ ရွိတဲ့ Tryptosoma parasite မ်ားကိုေတြ႕ရမွာ ျဖစ္ေပမယ့္ Trypnosoma brucei gambiense နဲ႔ Trypnosoma brucei rhodesiense စတဲ့ tryptosoma ရဲ့ မ်ဳိးစိတ္မ်ားကိုေတာ့ ခဲြျခားလို႔ရမွာ မဟုတ္ပါဘူး။

Antibody Detection
CATT လို႔ေခၚတဲ့ Card Agglutination Tryptosomiasis Test ကို Trypnosoma brucei gambiense ျဖစ္ပြားမႈႏႈန္းကို စစ္ေၾကာျခင္းမွာ သံုးစဲြနိုင္မွာျဖစ္ပါတယ္။

Cerebro Spinal fluid (ခါးဆစ္ရိုးမွ စုပ္ယူရရွိမည့္ အရည္) မွေတြ႕ရွိခ်က္မ်ား
ဒါကိုေတာ့ African Trypanosomiasis ကို ေရာဂါအတိအက်သိနိုင္ဖို႔အတြက္နဲ႔ သူရဲ့အဆင့္ေတြ ခဲြျခားဖို႔အတြက္ သံုးေလ့ရွိပါတယ္။ ဥပမာအားျဖင့္ တစ္မိုက္ခရိုလီတာမွာ ေသြးျဖဴဥ ၅ လံုးထက္မ်ားေနရင္ ေရာဂါအဆင့္သံုးကို စဥ္းစားပါမယ္။ ဒုတိယအဆင့္မွာေတာ့ ေသြးျဖဴဥဟာ ပံုမွန္ကေန ၁၀၀ က ေန ၃၀၀ ထိရွိေနနိုင္ပါတယ္။
ေသြးျဖဴဥေတြကိုအမ်ားအျပားကိုလည္း ပံုစံအမ်ဳိးမ်ဳိးနဲ႔ေတြ႕ရမွာျဖစ္ျပီး။ မ်ားေသာအားျဖင့္ ဘီအမ်ဳိးအစား ေသြးျဖဴဥ (B cells) ေတြကိုေတြ႕ရမွာျဖစ္ပါတယ္။
အဲဒီအရည္မွာ Trypanosomes ( Tryptosoma ဘ၀ျဖစ္စဥ္ထဲမွ အဆင့္တခု) ကို ေတြ႕ရမယ္ဆိုေတာ့ အျခားဘယ္လို လကၡဏာမွ မေတြ႕ပဲ ေနပါေစ ေရာဂါအဆင့္သံုးကို စဥ္းစားမွာျဖစ္ပါတယ္။

ကုသနည္း
Sleeping sickness ကို ျဖစ္ေပၚေနတဲ့ ေရာဂါအဆင့္ေပၚမူတည္ျပီး ကုသမွာျဖစ္ပါတယ္။ အဆင့္သတ္မွတ္ရာတြင္လည္း အခ်ဳိ႕ေသာ ေနရာမ်ားတြင္ ပထမအဆင့္ကို ေသြးတြင္းသို႔ Protozoa ေရာက္သည့္အဆင့္ဟုသတ္ မွတ္ျပီး အခ်ဳိ႕ေသာ ေနရာမ်ားတြင္ Tsese Fly ကိုက္ျပီးစတင္ျဖစ္ေပၚေသာ အဆင့္ (စာေရးသူအခု ခဲြျခားထားသကဲ့သို႔) ဟူ၍ခဲြျခားေလ့ရွိတာကို ေတြ႕ရပါလိမ့္မယ္။ ေယဘူယ်အားျဖင့္ ယခုစာမူတြင္ ေဖာ္ျပထားေသာ အဆင့္တစ္တြင္ ဂရုတစိုက္ ၾကည့္ရႈေစာင့္ေရွာက္မႈဟာ အေရးၾကီးေသာ အခန္းက႑မွပါ၀င္ျပီး Tryptosomiasis ကုသမႈတြင္ သံုးစဲြေသာ ေဆးမ်ားကို ေပးေလ့မရွိေသးပါဘူး။

ဒုတိယအဆင့္
အာဖရိက အေနာက္နိုင္ငံမ်ားတြင္ ျဖစ္ေလ့ရွိေသာ Tryptosomiasis ဒုတိယအဆင့္ ကုသနည္း
ဒီေရာဂါမ်ားတြင္ေတာ့ Pentamidine လို႔ေခၚတဲ့ ၁၉၄၁ ခုနွစ္မွာ စတင္ေတြ႕ရွိခဲ့တဲ့ ေဆးတစ္မ်ဳိးကို Trypnosoma brucei gambiense ေၾကာင့္ျဖစ္တဲ့ sleeping sickness မွာသံုးစဲြေလ့ရွိပါတယ္။ 10mg/kg /day ပမာဏျဖင့္ ၁၀ ရက္သံုးစဲြမွာျဖစ္ပါတယ္။
အခ်ဳိ႕ေသာ ေနရာမ်ားမွာ Eflonithine ဆိုတဲ့ေဆးကို 40mg/kg/day ပမဏအားျဖင့္ တေန႔လွ်င္ ေလးၾကိမ္ခဲြခါ အေၾကာေဆးအျဖစ္ ၁၄ ရက္တာ ေပးေလ့ရွိပါတယ္။

Trypnosoma brucei. rhodesiense ေၾကာင့္ျဖစ္တဲ့ sleeping sickness ကိုေတာ့ ၁၉၂၁ ခုနွစ္မွာ စတင္ေတြ႕ရွိခဲ့တဲ့ ေဆးတစ္မ်ဳိးျဖစ္တဲ့ Suramin ၁ဂရမ္ ကို ၁ရက္၊ ၃ ရက္၊ ၇ ရက္၊ ၁၄ ရက္နဲ႔ ၂၁ ရက္ေျမာက္ေန႔မ်ားမွာ ေသြးျပန္ေၾကာအတြင္းသို႔ ထိုးသြင္းျခင္းျဖင့္ ကုသနိုင္ပါတယ္။ ပထမဆံုး ေဆးအၾကိမ္ကိုေတာ့ ေဆးတည့္မတည့္ စမ္းသပ္ျပီးမွ ေပးရမွာျဖစ္ပါတယ္။ Suramin ဟာ ယားယံျခင္းနဲ႔ ဆီးလမ္းေၾကာင္းမွာ ေဘးထြက္ဆိုးက်ဳိးမ်ားကို ျဖစ္ေစနိုင္တာမို႔ သတိထားျပီး သံုးသင့္ပါတယ္။

တတိိယအဆင့္
ဒီအဆင့္မွာေတာ့ ေ၀ဒနာရွင္ဟာ အာရံုေၾကာဆိုင္ရာ ေရာဂါလကၡဏာမ်ားကို ခံစားေနရမွာျဖစ္ပါတယ္။
တတိယအဆင့္အတြက္ေတာ့ ၁၉၄၁ ခုႏွစ္မွာ စတင္ေတြ႕ရွိခဲ့တဲ့ Melasoprol 2-3.6 mg/kg/day ကို အေၾကာတြင္းသို႔ ေပးသြင္းျခင္းကို သံုးရက္ၾကာေပးမွာျဖစ္ပါတယ္။ တပတ္ၾကာတ့ဲအခါ 3.6mg/kg/day ေဆးပမာဏကို ၃ ရက္ၾကာေပးမွာျဖစ္ျပီး ေနာက္ထပ္ ၁၀မွ ၂၁ ရက္ၾကာတဲ့အခါမွ ထပ္မံေပးမွာျဖစ္မွာျဖစ္ပါတယ္။ Melarsoprol ဟာ တခါတရံမွာ ဦးေဏွာက္ပိုင္းဆိုင္ရာ ေဘးထြက္ဆိုးက်ဳိးမ်ားကို ျဖစ္ေစျပန္ပါတယ္။ ယခုအခါ အလယ္ပိုင္းအာဖရိကနုိင္ငံေတြမွာ နဲ႔အခ်ဳိ႕ေသာေနရာေတြမွာ Malarsoprol ကိုယဥ္ပါးေနတ့ဲ Tryptosoma မ်ားကို တစစပိုမိုုေတြ႕ရွိလာတာကိုေတြ႕ရပါတယ္။
Eflonithine ဆိုတဲ့ေဆးကို 40mg/kg/day ပမဏအားျဖင့္ တေန႔လွ်င္ ေလးၾကိမ္ခဲြခါ အေၾကာေဆးအျဖစ္ ၁၄ ရက္တာေပးေလ့ရွိပါတယ္။ Elorinithine ဟာ Melarsoprol ထက္စာရင္ ေဘးထြက္ဆိုးက်ဳိးနည္းေပမယ့္ ယင္းေဆးဟာ Tryptosoma gambiense တမ်ဳိးတည္းအတြက္သာ ထိေရာက္မႈရွိပါတယ္။ ၁၉၉၀မွာ စတင္ စာရင္းသြင္းခဲ့တဲ့ Eflonithine ကို Melarsoprol ရဲ့အျခားအစားထိုး ေဆးအျဖစ္နဲ႔သံုးစဲြ နိုင္ေပမယ့္ အခက္အခဲရွိဆဲလို႔ဆိုပါတယ္။

ကမာၻ႕က်န္းမာေရးအဖဲြ႕အစည္းၾကီးမွ အာဖရိကတိုက္မွ ေရာဂါတစ္မ်ဳိးျဖစ္တဲ့ African Trypanosomiasis သို႔မဟုတ္ sleeping sickness ကို ကုသနိုင္တဲ့ ကုထံုးသစ္ကို စတင္သံုးစဲြေနျပီဆိုတ့ဲအေၾကာင္းကို က်မမြန္းသက္ပန္ ဘာသာျပန္သတင္းတို ေရးသားထားတာမို႔ ဒီေနရာမွာ ဖတ္ရႈနိုင္ပါတယ္။

ကာကြယ္ျခင္းဟာ ကုသျခင္းထက္ ထိေရာက္ပါတယ္။
African Tryptosomiasis ဟာ ေရာဂါပိုး၀င္ေရာက္ ေနေပမယ့္လည္း ေရာဂါကၽြမ္းမွသာ ေ၀ဒနာ လကၡဏာမ်ားကို ျပသတတ္ကာ အသက္ဆံုးရံႈးသည္အထိ ဆိုးရြားနိုင္တဲ့ေရာဂါျဖစ္တာမို႔ ေရာဂါမျဖစ္မွီၾကိဳတင္ကာကြယ္ျခင္း၊ စစ္ေဆးျခင္း မ်ားျပဳသင့္ပါတယ္။ Tsetse flies ကိုက္ျခင္းမွ ထိုေရာဂါပိုး ၀င္ေရာက္တယ္လို႔ သိရေပမယ့္ အခ်ဳိ႕ေသာ ေဒသမ်ားမွာ Tsetse flies မ်ားရွိေပမယ့္လည္း African Trypanosomiasis ျဖစ္ပြားမႈမရွိျခင္းကိုေတာ့ ကၽြမ္းက်င္သူမ်ားအေနျဖင့္ ေျဖရွင္းခ်က္ မေတြ႕နိုင္ေသးပါဘူး။ သို႔ေပမယ့္လည္း ေရာဂါျဖစ္ပြားနိုင္တဲ့ ေနရာမ်ားမွာ ေနထိုင္သူမ်ား၊ နယ္လွည့္ခရီးသြား လာသူမ်ားအေနျဖင့္လည္း ထိုေရာဂါပိုးကို သယ္ေဆာင္တဲ့ ယင္ေကာင္တစ္မ်ဳိးျဖစ္တဲ့ Tsetse flies အကိုက္ခံရျခင္းမွ ကာကြယ္ဖို႔ ကလည္းအေရးၾကီးတဲ့အခ်က္တစ္ခုျဖစ္ပါတယ္။
မူရင္းနွင့္ မွီျငမ္း
1. WHO. WHO rolls out new combination treatment for sleeping sickness. Geneva: WHO; 2009 [cited 2009 09 November ]; Available from: http://www.who.int/neglected_diseases/disease_management/new_sleeping_sickness_treatment/en/index.html.
2. University Mahidol. African Tryptosomiasis. In: Tropical Medicine MU, editor. Thailand,2008-2009.
3. WHO. African trypanosomiasis (sleeping sickness). 2006; Available from: http://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs259/en/.

Ref:Monthetpan